دفترچه راهنمای رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام

شاخص ها و فرآیندها

خرداد 1386

مقدمه

در این راهنما، معیارها و فرآیندهای رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام شرح داده شده است. ابتدا یک نمای کلی از معیارها و شاخص ها و وزن هر یک، ارایه شده و سپس هر یک از آنها با جزییات بیشتری تشریح می گردند. برای رتبه بندی دانشگاه ها از 5 معیار کلی پژوهشی، آموزشی، وجهه بین المللی، امکانات و فعالیت های اجتماعی- اقتصادی استفاده می شود. این معیارها دارای شاخص هایی برای خود می باشند کههر یک از آنها دارای ارزش و وزن مخصوص به خود بوده که در نهایت با محاسبه آنها از اطلاعات خام دریافت شده از دانشگاه ها و اعمال وزن ها و محاسبه مجموع آنها طبق فرمولهایی، وضعیت دانشگاه ها از نظر رتبه بندی معلوم می گردد. در ادامه، ابتدای جدول نمای کلی معیارها و شاخص ها ارایه شده و سپس هر یک از آنها به طور جداگانه و با جزییات بیشتر تشریح می گردند.

نحوه محاسبه رتبه هر دانشگاه

جدول فوق شاخصهایی که از طرف OIC برای رتبه بندی دانشگاهها درنظرگرفته شده به همراه وزن متناظر هریک را معرفی می کند.هدف این نکات فنی توضیح چگونگی محاسبه امتیاز هر یک از شاخصهای فوق وامتیاز نهایی بصورت عددی می باشد. امتیاز نهایی برای هر دانشگاه عبارتست از: مجموع امتیازات بدست آمده برای شاخصها.

فرمول (1)                                                            (وزن شاخص) * ( امتياز شاخص)∑ = امتیاز نهایی

امتیاز همه شاخصها به جز، A4، A5 و B8 همیشه عددی مثبت است و از طریق فرمول زیر محاسبه می شود:

 فرمول (2)                                                   بیشترین مقدار شاخص / مقدار شاخص * 100 = امتیاز شاخص

امتیاز شاخصهای A4، A5 و B8 که نرخ رشد را محاسبه می کنند، ممکن است مقداری مثبت یا منفی باشد.

اگر بیشترین مقدار شاخص مثبت باشد، ما کماکان از فرمول 2 استفاده می کنیم( در صورتی که حداقل یک دانشگاه نرخ رشد مثبت داشته باشد)، در غیر اینصورت (اگر همه دانشگاهها رشد منفی داشته باشند) ما باید از فرمول ^*2 استفاده می کنیم که مقداری منفی تولید می کند:

فرمول (^*2)                                              کمترین مقدار شاخص / مقدار شاخص * 100-= امتیاز شاخص

شرح معیارها

نکات عمومی

I- طبق استانداردهای بین المللی، تنها مجلات دسته بندی شده توسط موسسه اطلاعات علمی (ISI) و مجلد توسط Science Citation Index (SCI) و Social Sciences Citation Index (SSCI) در شمارش مجلات چاپ و استناد شده، مورد استفاده قرار می گیرند.

برای هر مقاله چاپ شده، موسسه اعتبارات زیر را دریافت می دارد:

- برای شمارشگر نشریات: اعتباری معادل سهم آن مقاله

- برای شمارشگر استنادها: اعتباری معادل سهم مقاله برای هر استناد

سهم موسسه برای مقالاتی که بیش از یک مولف دارند، معادل نسبت تعداد مولفین وابسته به موسسه به تعداد کل مولفین می باشد.

مثال: اگر مقاله ای توسط 3 مولف تالیف و چاپ شود، 2 نفر از مولفین وابسته به موسسه موردنظر باشند، و اگر این مقاله 7 بار مورد استناد قرار بگیرد، در اینصورت موسسه مذکور برای این مقاله اعتباری معادل 3 / 2برای انتشار و اعتباری معادل 3 / 14= 3 / 2 * 7 برای استنادات دریافت می دارد.

II- عضو هیات علمی کسی است که در موسسه موردنظر، فعالیت آموزشی یا پژوهشی داشته، بصورت تمام وقت، پاره وقت یا قراردادی ( پایه قرارداد بیش از یک نیمسال) در موسسه مشغول فعالیت باشد. امتیاز هرترم برای یک استاد 2/1 است.

III- در همه موارد زیر، منظور از RKY سال رتبه بندی است. (برای امسال 2007 است)

معیارهای پژوهشی

شاخصهای مربوط به این معیار، میزان موفقیت دانشگاه در " تولید دانش" را ارزیابی می کند؛ اولین ماموریت از دو ماموریت مهم دانشگاه.

به دلیل نوسان تولیدات پژوهشی از سالی به سال دیگر، جهت تعدیل این نوسانات، برای محاسبه شاخصهای A1 تا A6 دوره های 3 ساله درنظر گرفته می شود.

اندازه گیری مقدار شاخص A1:

کیفیت پژوهشی

هدف این شاخص، ارزیابی کیفیت پژوهشهای انجام شده در مقایسه با میانگین کیفیت تحقیقات در جهان می باشد.

در سطح بین المللی پذیرفته شده است که کیفیت یک مقاله منتشر شده از طریق تعداد ارجاعات و استنادات آن قابل ارزیابی است.

جهت تعیین این شاخص، به طور معمول یکی از سه شاخص زیر درنظرگرفته می شود: شاخص ارجاعات 3 ساله، شاخص ارجاعات 5 ساله و شاخص ارجاعات 10 ساله.

ما در اینجا شاخص ارجاعات 5 ساله را در نظر می گیریم. بنابراین برای هر سال رتبه بندی RkY (2007) ما باید کیفیت پژوهشهای انجام شده در دوره های 3 ساله از RkY-5 تا RkY-3 (2004-2002) را ارزیابی کنیم.

بواسطه فرمول (2)، نیازی به تقسیم عبارت سمت راست تساوی زیر به مقدار مشابه در سطح جهان نیست. اما این "تصحیح مقیاس"، هنگامی که ما با نرخ رشد کیفیت پژوهشی (A4) سر و کار داریم، ضرورت می یابد.

مثال: برای رتبه بندی سال 2007، فرمول (3)به صورت زیر خواهد بود:

اندازه گیری مقدار شاخص A2:

کارایی پژوهشی

هدف این شاخص، اندازه گیری کارآیی پژوهشی اعضای هیات علمی در دوره معین است.

مثال: برای رتبه بندی سال 2007، فرمول (4)به صورت زیر خواهد بود:

اندازه گیری مقدار شاخص A3:

حجم پژوهش

هدف این شاخص اندازه گیری حجم تولیدات پژوهشی اعضای هیات علمی است. مشابه شاخص A2، ما باید دوره های 3 ساله را درنظر بگیریم.

اندازه گیری مقدار شاخص A4:

نرخ رشد کیفیت پژوهشی

این شاخص میزان پیشرفت در آنچه مربوط به کیفیت تحقیقات انجام شده در سالهای اخیر است را اندازه گیری می کند.

محاسبه این شاخص از بقیه شاخص ها سخت تر است و ممکن است با بیش از یک روش محاسبه شود.

باتوجه به بحثهای فنی، باید از یکی از فرمولهای زیر (به ترتیب ارائه شده) استفاده شود. در اولویت اول باید فرمول (6a) مورد استفاده قرارگیرد، درغیر اینصورت فرمول (6b) و در نهایت فرمول (6c) مورد استفاده قرارگیرد.

ترتیب اولویت فوق جهت اندازه گیری هرچه دقیقتر پیشرفت میانگین کیفیت تولیدات پژوهشی اعضای هیات علمی موسسه انتخاب شده است.

برای استنتاج میانگین کیفیت پژوهشهای جهانی ( در محدوده OIC)، ما باید یک فاکتور مقیاس گذاری که در فرمول 3 حذف شده بود را تولید کنیم. اینجا هم، باید ترجیحا بسته به مواجهه با مشکلات فنی، ابتدا فاکتور مقایس گذاری جهانی و در اولویت دوم فاکتور مقیاس گذاری در محدوده OIC را به کارببریم.

== مقدار شاخص A4 (انتخاب اول)

برای هر نشریه، تعداد ارجاعات مورد انتظار برای دادن اعتبار به موسسه موردنظر، از فرمول زیر محاسبه می شود:

ارجاعات مورد انتظار == (سهم موسسه از نشریه) x (امتیاز مجله(journal’s impact factor))

در صورت مواجهه با مشکلات فنی در محاسبه شاخص A4 از فرمول (6a)، از فرمول (6b) استفاده می شود.

== مقدار شاخص A4 (انتخاب دوم)

در صورت مواجهه با مشکلات فنی در محاسبه شاخص A4 از فرمول (6b)، به دلیل نیاز به داده های 10 سال گذشته، از فرمول (6c) استفاده می شود.

== مقدار شاخص A4 (انتخاب سوم)

اندازه گیری مقدار شاخص A5:

نرخ رشد کارایی پژوهشی

این شاخص میزان پیشرفت در آنچه مربوط به کارایی تحقیقات اعضای هیات علمی است را در دوره 3 ساله اندازه گیری می کند.

اندازه گیری مقدار شاخص A6:

جوایز

در اینجا هم شمارش اعتبار بصورت کسری است. اگر موسسه ای در یک جایزه با موسسات دیگری سهیم باشد، تنهای کسری از اعتبار که سهم موسسه است، برای آن موسسه درنظر گرفته می شود.

معیارهای آموزشی

شاخصهای مربوط به این معیار، میزان دستیابی دانشگاهها به "نگهداری و انتشار دانش "، دومین ماموریت از دو هدف مهم دانشگاه را ارزیابی می کند.

اندازه گیری مقدار شاخص B1:

اعضای هیات علمی دارای جایزه

این شاخص درصد حضوراعضای هیات علمی برجسته را منعکس می کند. برای اینکه یک عضو هیات علمی کنونی / پیشین که برای موسسه اعتباری در حوزه این معیار کسب کند، باید جایزه ای در زمان وابستگی به این موسسه یا قبل از آن، دریافت کرده باشد.

اعتبار بدست آمده برای موسسه توسط اعضای هیات علمی کنونی/پیشین بستگی به مدت زمان سپری شده بعد از ترک موسسه دارد که وزن متناسب هر دوره در جدول زیر آمده است:

جوایزی که در این شاخص در نظر گرفته می شود شامل جوایز بین المللی و جوایز OIC مانند،Nobel prize Fields medals, FAISAL, IDB, IAS, KHARAZMI, RAZI, ISESCO, TWAS و سایر جوایز بین‌المللی می باشد.

کمیته OIC در مورد معتبربودن سایر جوایز بین المللی تصمیم گیری خواهدنمود.

اندازه گیری مقدار شاخص B2:

اعضای هیات علمی پراستناد (Highly Cited researchers)

این شاخص نیز درصد حضوربرجسته اعضای هیات علمی را منعکس می کند. برای اینکه یک عضو هیات علمی کنونی / پیشین که برای موسسه اعتباری در حوزه این معیار کسب کند، باید در زمان وابستگی به این موسسه یا قبل از آن، پراستناد بوده باشد.

از آنجایی که تعداد پژوهشگران پراستناد تابع ISI در کشورهای جهان اسلام خیلی کم است ( در حال حاضر 4 نفر)، تصمیم گرفته شد، یک استاندارد OIC برای پژوهشگران پراستناد درنظرگرفته شود[1]B2 به دو شاخص تبدیل شد:. درنتیجه شاخص

• شاخص B2a که به پژوهشگران پراستناد، طبق استاندارد ISI با وزن 3 از 8، اشاره می کند.
• شاخص B2b که به پژوهشگران پراستناد، طبق استاندارد OIC با وزن 5 از 8، اشاره می کند.

امتیاز هر کدام از شاخص های B2a و B2b بطور جداگانه مطابق فرمول 2 محاسبه خواهدشد.

از آنجایی که تعداد اندکی پژوهشگر پراستناد وابسته به دانشگاه در حوزه OIC وجود دارد، وزن و محدودیت دوره زمانی سپری شده، در این شاخص لحاظ نمی شود. برای یک موسسه کافی است که برای دریافت اعتبار کامل، یک عضو هیات علمی پراستناد میهمان داشته باشد.

اندازه گیری مقدار شاخص B3:

اعضای هیات علمی دارای مدرک دکترا

این شاخص کیفیت آکادمیک اعضای هیات علمی را ارزیابی می کند.

اندازه گیری مقدار شاخص B4:

فارغ التحصیلان دارای جایزه

این شاخص کیفیت آموزش ارائه شده به دانشجویان پیشین را ارزیابی می کند.

جوایزی که در این شاخص مورد نظر هستند، مشابه شاخص B1 می باشد. درصورتی که موسسه‌ای، برندگانی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد یا دکترا داشته باشد آنگاه برای هر مقطع به طور مجزا اعتبار دریافت می کند.

اعتبار بدست آمده توسط یک فارغ التحصیل بستگی به دوره دریافت مدرک دارد که وزن متناسب هر دوره در جدول زیر آمده است:

مثال: برای رتبه بندی سال 2007، یک فارغ التحصیل که مدرک کارشناسی ارشد و دکترای خود را از یک موسسه در سال 1994 و 1998 دریافت کرده، اعتباری معادی 1.1 = 0.7 + 0.4 برای موسسه به همراه دارد.

اندازه گیری مقدار شاخص B5:

فارغ التحصیلان پراستناد

این شاخص نیز کیفیت آموزش ارائه شده به دانشجویان پیشین را ارزیابی می کند. در اینجا نیز، مانند شاخص B2، ما باید پژوهشگران HiCi را علاوه بر استاندارد ISI، طبق استاندارد OIC نیز درنظر بگیریم. شاخص B5 به دو شاخص تبدیل می شود:

• شاخص B5a به استاندارد ISI با وزن 1 از 3 اشاره می کند.
• شاخص B5b به استاندارد OIC با وزن 2 از 3 اشاره می کند.

امتیاز هر کدام از شاخص های B5a و B5b بطور جداگانه مطابق فرمول 2 محاسبه خواهدشد.

برای موسساتی که فارغ التحصیلان پراستنادی در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد یا دکترا داشته باشند آنگاه برای هر مقطع به طور مجزا اعتبار دریافت می کند. مشابه شاخص B2، برای این شاخص وزن و محدودیت دوره زمانی لحاظ نمی شود.

اندازه گیری مقدار شاخص B6:

نسبت اعضای هیات علمی به دانشجو

این شاخص، یک شاخص استاندارد برای ارزیابی کیفیت آموزش است.

اندازه گیری مقدار شاخص B7:

نسبت دانشجویان تحصیلات تکمیلی به کل دانشجویان

هدف این شاخص اندازه گیری تلاش انجام شده توسط موسسه جهت ترقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی می باشد.

اندازه گیری مقدار شاخص B8:

نرخ رشد دانشجویان تحصیلات تکمیلی

هدف این شاخص نیز اندازه گیری تلاش انجام شده در سالهای اخیر جهت ترقی دانشجویان تحصیلات تکمیلی می باشد. در این شاخص وزنی که برای دانشجویان دکترا اعمال می شود، بیش از وزن اعمال شده برای دانشجویان کارشناسی ارشد است.

== مقدار شاخص B8

اندازه گیری مقدار شاخص B9:

دانشجویان برنده المپیاده های بین المللی

این شاخص از طریق بررسی کارایی دانشجویان در المپیادهای بین المللی، کیفیت آموزش را ارزیابی می کند. المپیادهای مورد نظر این شاخص، المپیادهای بین المللی یا المپیادهایی هستند که در سطح وسیعی انجام می شوند.

تنها المپیادهای پیش از سال RkY موردنظر است.

هر دانشجو بر اساس رتبه کسب نموده در المپیاد و مدت زمان سپری شده از المپیاد، امتیازی برای موسسه به همراه دارد. وزن متناسب رتبه و سال در جدول زیر آمده است.

مثال: برای رتبه بندی سال 2007، اعتبار بدست آمده توسط دانشجویی که در المپیاد 2005 رتبه سوم را کسب نموده، معادل 0.48 = 0.6(رتبه) * 0.8(سال) می باشد.

وجهه بین المللی

به نظر می رسد که بین المللی بودن دانشگاهها حرکت مثبتی در جهت کیفیت آموزش، خروجی پژوهش، درک اجتماعی- فرهنگی و نهایتا اعتبار و خوشنامی دانشگاه است. بنابراین توافق شد وجود موارد زیر برای دانشگاه امتیاز محسوب شود: اساتید و دانشجویان بین المللی، اعضای هیات علمی که مدرک دکترای خود را از خارج از کشور خود دریافت کرده باشند و مشارکت در تعاملات بین المللی.

اندازه گیری مقدار شاخص C1:

اساتید بین المللی

منظور از عضو هیات علمی بین المللی، فردی است که وابسته به دانشگاه بوده (بخش III مقدمات را ببینید) و متعلق به یکی از دو طبقه بندی زیر باشد:

• فردی که دارای تابعیت خارجی بوده و حداقل به مدت یک نیمسال به طور تمام وقت در دانشگاه بوده باشد.
• فردی غیر خارجی که حداقل به مدت یک نیمسال به طور تمام وقت در دانشگاه بوده ولیکن وابسته به دانشگاهی در خارج از کشور باشد.

اندازه گیری مقدار شاخص C2:

دانشجویان بین المللی

اندازه گیری مقدار شاخص C3:

اعضای هیات علمی داخلی دارای مدرک دکترا از خارج از کشور

منظور از اعضای هیات علمی داخلی، افرادی است که در تعریف عضو هیات علمی بین المللی که در شاخص C1 مطرح شد، نمی گنجند.

اندازه گیری مقدار شاخص C4:

کارگاهها و کنفرانسهای بین المللی

منظور از کارگاه و کنفرانس بین المللی، کارگاه یا کنفرانسی است که توسط دانشگاه سازماندهی شده باشد و حداقل 5شرکت کننده از دانشگاههای خارجی در آن شرکت داشته باشند.

اندازه گیری شاخص C5:

تعاملات بین المللی

منظور از تبادلات برنامه های بین المللی، قراردهای رسمی بین دانشگاه موردنظر و یک موجودیت خارجی است که عملیاتی شده باشد. عملیاتی به این معنا که حداقل یک نفر(دانشجو یا عضو هیات علمی) در 3 سال گذشته ( RkY-3 تا RkY-1) از آن استفاده کرده باشد.

هدف این شاخص اندازه گیری کثرت تعاملات برنامه های بین المللی، هم از نظر کیفی و هم از نظر کمی، می باشد. در نتیجه این شاخص به دو زیر شاخص C5a و C5b تبدیل می شود.

امتیاز هر کدام از شاخص های C5a و C5b بطور جداگانه مطابق فرمول 2 محاسبه خواهدشد.

تسهیلات (امکانات)

امکانات هر دانشگاه نشان دهنده قدرت و قوت آن است. اما به دلیل گستردگی تعریف"امکانات" که محدوده ای از کتابخانه تا آزمایشگاه و خدمات مختلف به دانشجویان را دربرگرفته و درنتیجه تعیین کمیت بسیاری از آنها، نشدنی و یا دشتوار است. لذا در این مقایسه تنها شاخصهای قابل شمارش درنظرگرفته می شود.

اندازه گیری شاخص D1:

تعداد کتب به ازای هر دانشجو

در اینجا نسخه های مختلف از یک عنوان کتاب نیز جداگانه شمارش می شوند.

اندازه گیری شاخص D2:

نشریات و مجلات پژوهشی موجود

منظور از کلمه "مناسب" این است که آن مجله/نشریه بایستی در لیست[2]“World class” مجلات ISI وجودداشته و کپی چاپ شده یا دیجیتال مجموعه کامل مجلات باید برای حداقل 3 سال موجود باشد.

اندازه گیری شاخص D3:

موسسات و مراکز تحقیقاتی دانشگاه

برای این شاخص، منظور از موسسه/ مرکز تحقیقاتی، موجودیتی است که برای تحقیق و پژوهش اختصاص یافته باشد.

فعالیت های اجتماعی– اقتصادی

در یک تعریف کلی، وظایف اصلی دانشگاه را می توان نگهداری، انتشار و تولید علم است. تغییر سریع اقتصاد عمومی و پویایی جامعه، نیازمند این است که آموزشهای مرتبط با جامعه باشد. بسیاری معتقدند که اولین مسئولیت دانشمندان و دانش پژوهان، ارتقای رفاه و آسایش جامعه است و هرچه دانشگاهها در این زمینه فعالتر باشند، آنگاه می توان ادعا نمود که اعتبار و عمومیت آن نیز بالا است. در این بخش معیارهای اجتماعی و اقتصادی دانشگاهها مورد بررسی و ارزیابی قرارمی‌گیرند.

اندازه گیری شاخص E1:

درآمدهای ناشی از قراردادها و مشاوره ها

اندازه گیری شاخص E2:

دوره بازآموزی

در اینجا منظور از دوره های بازآموزی، دوره های آموزشی مجازی یا حضوری با طول دوره حداقل دوهفته می باشد.

اندازه گیری شاخص E3:

برنامه های کارآفرینی و ارتباط با صنعت

این شاخص بر بررسی دوره های کارآفرینی نظردارد. هدف این دوره ها، آموزش نحوه تاسیس یک شرکت، نحوه مدیریت آن و ... به دانشجویان است.

اندازه گیری شاخص E4:

تعداد مراکز رشد و شرکتهای spin-off

مراکز رشد و شرکتهای spin-off نقش مهمی در تجاری سازی نتیجه تحقیقات اعضای هیات علمی / فارغ التحصیلان دارند.

== مقدار شاخص E4

[1] پنجاه پژوهشگر پرمراجعه اول از OIC در 21 رشته (طبق دسته بندی ISI). پژوهشگران براساس تعداد مراجعات رسیده در دوره RkY-10 تا RkY-1 به مقالاتشان که در دوره RkY-10 تا RkY-1 منتشر شده رتبه بندی می شوند. با توجه به استاندارهای ISI برای Highly Cited researchers ، مراجعات بر پایه اعتبار کامل شمارش می شوند.

اشخاصی که در استاندارد ISI، Highly Cited researchers هستند، در استاندارد OIC نیز شمرده می شوند.

[2] آدرسهای زیر را ببینید:

http://scientific.thomson.com/mjl/

http://scientific.thomson.com/media/pdfs/sourcepub-journals/wos_ahci_a5020_final.pdf

http://scientific.thomson.com/media/pdfs/sourcepub-journals/wos_scie_a5021_final.pdf

http://scientific.thomson.com/media/pdfs/sourcepub-journals/wos_ssci_a5022_final.pdf